Var det alltid slik her?
Melding av utstillinga Alternating Routes med verk av Michelle Deignan. Festivalutstillinga til Tromsø internasjonale filmfestival (TIFF) i regi av Tromsø kunstforeining / Romssa Dáiddasiida, kuratert av Leif Magne Tangen, 19. januar – 10. mars 2024, Tromsø
Alternating Routes leikar seg elegant med mange ulike tema og nyttar syklusar og rullering som verkemiddel i formidlinga av korleis tid, rom og endring heng saman.
Skrive av Åsne Høgetveit
I mellombelse lokale på gamle Hvilhaug sjukeheim har Tromsø kunstforeining / Romssa Dáiddasiida sett opp utstillinga Alternating Routes. Tromsø kunstforeining / Romssa Dáiddasiida har presentert ei festivalutstilling under TIFF (Tromsø internasjonale filmfestival) sidan 2001, og heldigvis står denne utstillinga lenger enn den veka filmfestivalen varar! Det er kunstnaren Michelle Deignan som står bak verka i utstillinga i år. Ho arbeider med audiovisuelle uttrykk, rørlege bilete, fotografi og trykk og utforskar særleg tema som er knytte til feminisme, nasjonalisme, klasse, identitet og estetikk. Alternating Routes blandar alle desse tema på ein leiken og humoristisk måte som inviterer publikum til å ta del i ei kreativ undring. Eg vart i alle høve smitta av den entusiastiske undringa til Ida, hovudpersonen i filmen On Common Ground (2024), og innser at utstillinga har potensial til å vekkje veldig ulike assosiasjonar og kan tolkast langs eit uttal liner.
Utstillinga tek oss attende i tid til jordas oldtid, men enno sterkare til 1837. On Common Ground utspelar seg i det hannoveranske kongeriket, på ei reise til Bearahalvøya i Irland, som då var i union med Storbritannia. Filmen har ein tydeleg protagonist i karakteren Ida – ei ung kvinne på leiting etter eventyr og meining.
Utstillinga går over tre rom: ein gang og derfrå inn til roma til høgre og venstre. Inst i gangen er eit videoverk utan namn Always and Forever Summer (2024). Det er to skjermar på omtrent 70 x 50 cm på høgkant som syner ein loop langs ein snorrett grusveg med høge granleggar på kvar side. Rommet til høgre er sett opp som ein liten kinosal. I det eine hjørnet er det eit stort lerret som syner det om lag 40 minutt lange hovudverket On Common Ground – det òg går i loop – og i motsett hjørne er det bygd opp ein liten tribune med tre trinn der publikum kan sitje og sjå filmen. I det tredje rommet, det til venstre for gangen, finn ein videoverket It Fell to Earth (2024), trykket Assembling Avalonia (2024) og animasjonsfilmen (Untitled (Duneen) (2024). Det er sett opp ein vegg midt i rommet, og på kvar side av denne veggen heng It Fell to Earth og Assembling Avalonia. Ein stor del av rommet er ein slags benk, og i hjørnet lengst frå inngangen står ein skjerm på høgkant som syner (Untitled (Duneen) .
Sjølv om hovudverket, On Common Ground, er det tonegjevande og kontekstualiserande for resten av utstillinga, er det Always and Forever Summer eg fyrst møter og derfor byrjar å reflektere over. Tankane mine går til blindsona i mellomrommet mellom skjermane. Me får ikkje sjå kva som skjer midt framfor oss på vegen, berre vegkanten og skogen som sig forbi i jamt tempo på kvar side. Hestar har ei slik blindsone, det heng saman med korleis auga deira er plasserte i skallen. Rett nok er blindsona deira ikkje så stor som blindsona i verket. Tingen med blindsoner er jo at ein ikkje ser dei – så har eg òg kanskje ei diger blindsone som hindrar meg i å sjå det som eigentleg kjem rett mot meg?
Det neste som slår meg, er at skogen på kvar side er ein typisk planteskog, med om lag like gamle tre, lik avstand mellom trea og primært eitt treslag (i dette tilfellet gran). Då eg går nærare skjermane, stussar eg over oppløysinga og biletkvaliteten: Er det faktisk filma langs ein veg, eller er det ein animert, kanskje til og med AI-generert film? Det byrjar alt her å byggje på seg med ringar utanpå kvarandre om natur og kultur og korleis me heile tida er i syklusen med å omarbeide omgjevnadane våre og sjølve blir omarbeidde av omgjevnadane. Og som alltid, språket me har tilgang til, er med på å forme korleis me kan uttrykke erfaringa vår med denne syklusen.
Då eg set meg ned på den provisoriske tribunen for å sjå ein runde av hovudverket som loopar i rommet ved sida av, veit eg altså ikkje kvar i filmen eg byrjar tidsmessig. Ei ung dame, med glødande auge og eit opplagt, nysgjerrig blikk, sit i ein mosekledd, steinete skråning, i samtale med ei dame som ser noko eldre ut. Dei skil seg frå kvarandre i klednaden og i språk. Den unge har reine klede, som ser ut til å vera relativt kostbare og av høg kvalitet. Ho snakkar pent engelsk, med språkmerke knytte til overklassa, både i aksent og i val av ord. Den eldre har grøvre og skitnare klede, andletet og hendene er likeins skitne av jord. Men ho ser ikkje ustelt ut. Ho ser ut som ho arbeider i eit skittent miljø. Ho snakkar irsk-engelsk, iblanda det eg reknar med er irsk, gaeilge. Gjennom dialogen får eg vita at den eldre bur og arbeider i området og har god kjennskap til både flora, fauna, geologi og folklore, medan den andre er på reise og har stor interesse for all denne lokalkunnskapen.
Dialogen og relasjonen mellom dei to kjennest autentisk – eg trur på at desse to kunne ha eksistert, og at dei kunne ha hatt ei samtale som dette. Me fylgjer dei to vidare i landskapet og får sjå vakre bilete av irskekysten, med forblåste grasbakkar, klipper, strender, sjø og ein stadig skiftande himmel. Frå solgløtt til mørke, regntunge skyer. Den unge, som blir omtala som miss Ida, fortel mellom anna at ho hadde tenkt å skrive ei reiseskildring, men no er ho i tvil: Ho har lese eit uttal reiseskildringar og er ikkje lenger interessert i sjangeren. Men ho ynskjer likevel å skrive. Ho har opplevd mykje, og det verkar som ho ser at skrivinga kan vera eit godt medium for å reflektere over erfaringane ho har gjort seg og kunnskapen ho har tileigna seg. Så går lerretet i svart, og utan noka form for rulletekst eller kreditering blir det tydeleg at dette er slutten på filmen. Nokre sekund seinare byrjar neste runde, og miss Ida er no i dagens Tyskland, dåtidas Hannover. Ho reiser i eit landskap som kjenneteiknar området, i lag med ei dame på om lag same alder, og ut frå klesstil og språk kan det sjå ut til at dei er av om lag same sosiale klasse. Miss Ida dikterer til turkameraten sin, og innimellom samtalar om landskapet, skyer og leikar drøftar dei òg skriving og Idas ambisjonar.
Gjennom sekvensar i eit bibliotek, eller eit kontor med hyller fulle av bøker, får me vita meir om livssituasjonen til Ida. Ho er ei adelskvinne som nyleg har mist far sin. No må ho treffe viktige avgjersler som vil påverke livet hennar vidare. Dei to middelaldrande karane ho snakkar med (som syner seg å vera dei kjende brørne Grimm), oppmodar henne til å ta trygge val og bli der ho er. Ho bør ta vare på arven, både etter faren og ikkje minst den som ligg i regionen og i landet – den tyske kulturen. Ida held likevel fast ved ambisjonane sine om å reise og skrive ei reiseskildring. Me får sjå sekvensar av Ida i eit anna kystlandskap, i kontakt med ein gamal steinformasjon som ser ut til å ha vore tilverka av menneske. Ho helsar kort på andre reisande og gler seg over naturen og sin eigen fridom i møte med han, og eg blir minna på at synet på naturen endra seg drastisk under romantikken på byrjinga av 1800-talet. Den utemde, og somtid brutale naturen gjekk frå å bli oppfatta som stygg og uestetisk til det tvert motsette.
Eg blir særleg treft av delane av dialogen som undrar seg over tidsperspektivet i landskapet: korleis folk har ferdast i dei same landskapa i tusenvis av år, og korleis ein kan kjenne både samhøyr og avstand gjennom tid og rom. Det kjennest som noko djupt ironisk når eg ser kvinnene gå langs ein sti i eit tilsynelatande aude kystlandskap og undre seg over korleis dette landskapet vil sjå ut om 200 år. For det er jo spela inn på staden i dag, det vil seie om lag 200 år etter handlinga i filmen. Eg gler meg over denne leiken med publikum, og eg lurar på korleis den same stien såg ut i 1837.
Det feministiske perspektivet gjennomsyrar hovudverket. Ida er på alle vis protagonist, ho driv fram handlinga i filmen og i livet sitt. Brørne Grimm rår henne til å velje ei meir beskytta og tilbaketrekt framtid – dei vil kunne ta vare på henne. Ida vel å reise. Utan at ho må gjennom noka større traumatisk prøving eller lausriving, så vidt publikum får sjå. Heller ser me henne stråle i utforskinga av ein steinformasjon, trass i regnvêret. I dialogen med dama – som eg oppfatta var gruvearbeidar – kjem ingen av dei med kjønna argument for kvifor dei er i den posisjonen dei er.
It Fell to Earth er ei humoristisk historieforteljing om ein liten meteor. Humoren ligg i repetisjonen av ei hanskekledd hand (lik hanskane Ida brukar i On Common Ground) som gong på gong legg den same meteoren til rette på ein fløyelsduk. For kvar gong meteoren blir presentert, får publikum ein ny tekst om objektet, som blir kategorisert som både samleobjekt, søppel og meteoritt. Ein av tekstane fortel om korleis ein vitskapsmann gjorde furore då han, i tråd med samtidig folketru, meinte at dei merkelege steinane datt frå himmelen. Eg oppfattar dette som ein kommentar til korleis vitskapen ofte har ein motstand mot hypotesar som blir sette fram av «vanlege folk», det vil seie folk som i mange tilfelle kan ha brei erfaring frå eit felt, men som ikkje har formell utdanning. Sjølv om eg hadde utbytte av verket utan å ha sett On Common Ground, vart opplevinga absolutt rikare etterpå: Eg kjende att både humoren og entusiasmen frå Ida i utforskinga av meteoren.
Assembling Avalonia og Untitled (Duneen) er dei verka eg meiner er mest avhengige av hovudverket. Derfor er kanskje plasseringa av desse heller ikkje den beste. Dei kjennest meir som ein ettertanke lengst unna kinorommet. Trykket Assembling Avalonia syner utsnitt frå eit moderne kart av det som utgjorde mikrokontinentet Avalonia i jordas oldtid for 500–250 millionar år sidan. I dag er desse delane å finne på båe sider av Atlanterhavet – inkludert Sør-Irland og Hannover-regionen. Kring utsnitta er det notert ned fakta og refleksjonar over jordas geologiske historie i ein stil som minner meg om Idas tankestraumar i filmen. Men sidan kartutsnittet inneheld dagens landegrenser og infrastruktur, bryt det illusjonen om at dette kan vera Idas notat.
Animasjonen Untitled (Duneen) er ein eitt minutts loop med eit nærbilete av lyng som vinden ruskar litt i. Med On Common Ground i mente kjennest verket som ei påminning om Idas opne undring og naivistiske stil, men det kjennest samstundes noko tynt, og eg får ikkje så mykje ut av det.
At papirprogrammet om utstillinga, som ligg tilgjengeleg i lokalet, berre omtalar og syner utklipp frå hovudverket, forsterkar inntrykket av at dei andre verka ikkje eigentleg er meint å vera sjølvstendige, men meir til ettertanke. Eg trur likevel ein litt annleis presentasjon av Assembling Avalonia og Untitled (Duneen) kunne gjeve desse verka meir vekt, no blir dei litt for inneklemte og bortgøymde.
I tilknyting til utstillinga har Ken Pratt skrive eit essay som set On Common Ground i samanheng med kunstnarskapen til Michelle Deignan elles, og som fylgjer konseptet og somme av trådane i verket. Det fungerer som ein fin fylgjesvein i utstillinga. Essayet dreg òg opp nokre spørsmål eg framleis ikkje veit om eg greier å henge med på, men i Idas ånd set eg pris på å sveve i spørsmålet utan nødvendigvis å lande.
