Arbeid i kvenske vårnetter
Anmeldelse av Kväänibiennaali 2025 - Työ/Arbeid, Nordnorsk Kunstmuseum. Utstillinga er kuratert av Maija Liisa Björklund, Liv Bangsund og Sylvia Henriksen i samarbeid med Lise Dahl ved Nordnorsk Kunstmuseum, 15. mars–03. august 2025, Tromsø.
Kväänibiennaali/Kvenbiennalen 2025 er ei estetisk utforsking av arbeid: nitid og seigt, men òg skapande og mystisk.
«Sjølv om det er ein kvensk vår, er det mykje måkking enda.» Kurator Maija Liisa Björklund.
Työ/Arbeid er utstillingstittel og tema for den tredje utgåva av Kväänibiennaali/Kvenbiennalen – eit konsept Kväänitaitheiliijat / Kvensk Kunstnerforbund står bak, og som i sitt vesen utfordrar idear om kunstbiennalar, hegemoniske kunstuttrykk og kvensk kultur. Utstillinga er kuratert av Kväänitaitheiliijat ved Maija Liisa Björklund, Liv Bangsund og Sylvia Henriksen i samarbeid med Lise Dahl ved Nordnorsk Kunstmuseum.
Medan dei to føregåande utgåvene gjekk føre seg berre i Vadsø, byrjar denne utgåva av Kväänibiennaali ved Nordnorsk Kunstmuseum (NNKM). Etter NNKM og Tromssa/Tromsø skal utstillinga vidare til Alattio/Alta og Longyearbyen, medan ei satellittutstilling blir å sjå i Vesisaari/Vadsø.
Sjølve utstillinga er i den minste salen i andreetasjen på NNKM, som er måla i ein type mørk olivengrøn. Her er det stilt ut 24 verk, høvesvis av kunstnarane Eili Bråstad, Markus Lantto, Ingebjørg Vatne, Rina Charlott Lindgren og Inger Emilie Solheim.
Työ/arbeid gjennomsyrar utstillinga, gjennom materialar og teknikkar i verka, men òg gjennom verkstitlar og inspirasjonen, motivasjonen og refleksjonen hjå kunstnarane og kuratoren. Ein får godt innblikk i dette om ein les utstillingskatalogen. Det slår meg at det er eit romantisk tilsnitt her. Ikkje nødvendigvis den delen av romantikken som nasegrus herleggjer alt «autentisk», men i det minste dei delane av romantikken som kritiserer opplysningstidas rasjonale om fornuft framfor kjensler, og som var grunnlaget for Marx og Engels’ analyse av framandgjering og arbeid. Framandgjering kan kople oss frå arbeidet vårt, men kan òg gjere oss framande overfor kultur, språk, tradisjon og identitet. «Kva slags kultur kan krevje eigarskap til nevenyttigheit? Men uttrykket blir forma estetisk av materiala, reiskapar og teknikkar ein har tilgang til», sa kunstnar Inger Emilie Solheim i kunstnarsamtala i samband med at utstillinga blei opna. Eg les utsegna som ein refleksjon over korleis ulike kulturar har tilgang til prosessar som motverkar båe typar framandgjering.
Arbeidet i utstillinga er i liten grad sett i samanheng med handel, økonomi og kapitalisme. Arbeid er livsopphald, handverk, sjølvrealisering og meiningsmetta handling – ein praksis som motverkar framandgjering frå kulturell tilhøyrsle. Kurator Maija Liisa Björklund skriv i katalogen at utstillingstittelen leikar med korleis työ, som tyder arbeid, liksom inneheldt yö, som tyder natt, og spelar vidare på korleis natt og myrker gøymer. Det skjulte arbeidet. For meg symboliserer natta òg den meir mystiske delen av døgnet, og mystikk finn eg att i fleire av verka.
Eg får eit sterkt fyrsteinntrykk av utstillinga idet eg går opp trappa – ei varm lukt av tjøre som leier meg inn til rett sal. Lukter og smakar kan aktivere minne på ein kraftfull måte, den såkalla Proust-effekten, og det er nett det som skjer med meg på veg inn mot Työ. Lukta av tjøre vekker kjensler knytt til heimehøyrnad og tryggleik, og til ein heilt eigen gøymestad eg hadde som barn.
Lukta kjem frå installasjonen Fontteeni (Fontene) (2025) som, ifylgje katalogen, er eit spor etter videoverket Masinisti (Maskinist) (2025) av Eili Bråstad. Fontteeni er ei samankopling av koparrøyr der det har runne seig tjøre gjennom, og det er denne prosessen Masinisti utforskar. Men kven maskinisten er, blir verande eit slags mysterium. Det andre videoverket av Bråstad er Isä ja Mie Työtelemmä (Pappa og jeg arbeider) (2024), og denne har ein sentral plass i hovudrommet. I videoen fylgjer kameraet hender som arbeider med ei stor trerot. Det er ein dramatikk i filmen ved at omgjevnadane er nattsvarte, og det er det kvite ljoset frå hovudlykta til tilverkaren som let oss sjå kva som skjer. Me får berre sjå det tilverkaren syner oss – der hendene arbeider og synet vurderer. Arbeidet er flikking og spikking med ein tollekniv. Det som skjer, er at ei fururot blir tilverka som eit ledd i tjørebrenning. Den daude veden blir spikka av den feite tyrirota. Tjørebrenning blir rekna som ein viktig del av den kvenske næringskulturen. Å bruke tre og særleg røter som metafor for opphav, tradisjon og kulturell/materiell arv er ikkje akkurat nyskapande, men fordi arbeidet med rota er så handfast og relevant for kvensk kultur og identitet, kjennest det ikkje som ein klisje, heller tvert om.
Inger Emilie Solheims kvefsebol-skulpturar Liha ja luu, maa ja kivi (Kjøtt og bein, jord og stein) (2025) og Älä pistä lihhaan ja luhuun, vain maahan ja kivheen (Ikke stikk i kjøtt og bein, bare jord og stein) (2025), og pappmasjeinstallasjonen Viisi runnoo (Fem dikt) er inspirert av oldefaren Hansin Hanssi Eetvartti / Hans Edvard Hansen, som kunne snakke med jordkvefsen og hadde fleire andre mystisk-magiske evner. Bola er delvis øydelagde, og du kan sjå det som ser ut som larvegele i cellene inni, det heile er veldig naturalistisk. Veggane i bolet er laga av pappmasje, der dikt som minner om ei slags regle til jordkvefsen er synlege på delar av veggane. I katalogen står ein kort biografi om Hanssi Eetvartti, som omtalar ulike arbeid han hadde, mange av dei nær natur og til hjelp for andre. Regla var vel ein måte å få gå i fred for jordkvefsen på og slik ikkje kjenne at ein må øydelegga dei mødesamt bygde bola deira – sørge for ein sameksistens. Men desse bola er øydelagde, arbeidet og livsgrunnlaget er øydelage, og her er ikkje sameksistensen.
Markus Lantto har med ein serie vakre lakkerte treplater med titlar som Saitta-Jaako saa varastetun hevoisensa takaisin (Saitta-Jaako återfår sin stulna häst) (2020) og Kallonmittausekspedisuuni tullu perile Korpilompolon kirkole (Skallmätarexpedition framkommen till Korpilombolo kyrka) (2025). Strukturen i trevirket har vel inspirert både den nevenyttige, estetiske og fantasifulle i årtider. Lantos’ lakk, i ulik grad av myrkebrun, framhevar strukturen i dei til saman ni treplatene han har valt ut, men lyssettinga i rommet gjev ein sterk refleksjon i lakken og gjer det vanskeleg å finne ein vinkel å sjå verka frå utan refleksjonsflekkar. Tilknytt verket Väkijoukko Kajavuomala (Folksamling vid Kajavuoma) (2025) er eit lydverk der ein kan høyre ei forteljing som byrjar med at isen trekker seg attende frå landskapa og sluttar med «... minnen og stickade sockar». Likefullt vil ikkje kunstnaren ha oss inn i vår eiga fantasiverd: I katalogen forklarar han at treplatene er ei erstatning for bileta og forteljingane frå kvensk historie som me ikkje kjenner til. Det er tydeleg at Lantto bryr seg om materialitet, menneskeleg tilverking og omarbeiding av materialar og korleis alt dette er ein del av ein større kontekst – heilt til dei største kontekstane om liv, død og kjærleik.
Ingebjørg Vatne har verka Tunkkiilta (Fra slagghaugene) (2020) og måleriet Villimettä (Villskog) (2022), som syner barskog. Tunkkiilta har mange element og blir eit slags meta-verk som let oss fylgje ein kunstnarleg og personleg prosess, med komponentar frå Ingebjørgs familiehistorie uttrykt gjennom kunstnarprosessen hennar. Til måleriet og tekstilfarge har ho nytta fargepigment frå slagghaugane ved Ringerikes Nikkelverk, på ei trehylle som høyrde til bestemor hennar står glas med jordpigmenta utstilte.
Rina Charlott Lindgren har ein serie kollasjar med blyant på papir, Bits, Bits II, Bits III, og Bits IV (alle 2020), og skulpturen Vaaran alla (Under Fjellet) (2021). Skulpturen står midt i rommet og snakkar godt med dei andre verka. Han er ein utskoren trestamme og ein kvit marmorstein som stammen delvis står på. Stammen er skoren til så treet liksom buktar og bøyer seg. I den dunkle salen med spot-ljos får også dette verket ein dramatikk over seg, til liks med Isä ja Mie Työtelemmä. Ljoset framhevar kantar, hogg og treets struktur. Slik står skulpturen fram som eit samarbeid mellom materialet og kunstnaren. Likevel er samarbeidet ikkje avslutta ved at treet er pussa ned og gjort mjukt, det er eit samarbeid som stadig held fram. Lindgrens innramma kollasjeverk, med geometriske figurar skoren ut av papir og med meir og mindre abstrakte svart-kvitt bilete, er dei verka eg tykkjer har minst dialog med resten av utstillinga. Det er noko med dei reine linene og det kjølege uttrykket som sprikar i det som elles er ei kompakt utstilling.
Eg er av dei som meiner identitet blir skapt av handling, øving og vilje. Eg har derfor sansen for at den kvenske biennalen utforskar työ/arbeid, som eit grunnlag for kva det vil seie å vera kvensk. Kurator Maija Liisa Björklund framhevar i katalogteksten refleksjonen til professor i kunstvitskap Hanne Hammer Stien om at kvensk kunst er noko som blir skapt, ikkje oppdaga [1]. Det handlar om samtid og framtid, ikkje om historia. Det er noko som er i skapinga. Det heng tett saman med å finne eit språk for handlingar, praksisar og estetikk som har vore ein del av kvardagen, verdssynet og verdiane til kvenane – utan at det nødvendigvis er sett ord på dei. Det går òg innpå meg at samtalane om kva det kvenske er, i stor mon handlar om å inkludere, og bry seg om det som knyt saman, heller enn å sjå på ekslusjonskriterium. Det verkar å gjere det friare å utforske både eigen identitet og identitet på eit overordna nivå: å vera kvensk treng ikkje vera eit spørsmål om å vera kvensk nok.
Fotnoter:
1: Björklund, Maija Liisa i Kväänitaitheiliijat – Kvensk kunstnerforbund. (2025). Kväänibiennaali työ / arbeid. s. 12, og Stien, Hanne Hammer i Kväänitaitheiliijat – Kvensk kunstnerforbund. (2025). Kväänibiennaali työ / arbeid. s. 54.
